نماتدهای پارازیت گیاهی
نماتدهای پارازیت گیاهی موجودات کرم مانند، حلقوی با بدنی فاقد بند هستند که گستره فعالیتشان را همه جهان از آبه ای شور و شیرین تا خاک ها و داخل گیاهان و جانوران تشکیل می دهد. حاصل تولید مثل نماتدها به صورت تخم بوده که طی 4 مرحله لاروی به فرم بالغ تبدیل می شوند. انتشار نماتد ها به وسیله عواملی چون آب، باد، حیوانات، ابزار کشاورزی، خاک و بقایای گیاهی آلوده صورت می گیرد. بیماری هایی که توسط نماتد ها در گیاهان ایجاد می شود از مدت ها پیش شناخته شده بود، ولی ابعاد گوناگون رابطه آن ها با میزبان از موضوعات مورد بحث دانشمندان می باشد. آن ها بسته به نوع تغذیه اثرات نا مطلوبی در گیاه ایجاد می کنند و ممکن است سبب تشدید اثر سایر بیمارگرهای قارچی، باکتریایی و ساپروفیت شده و یا ناقل عوامل بیماری زا شوند. تا کنون شیوه های متعددی به منظور کنترل نماتد ها به اجرا در آمده است، ولی مناسب ترین راه در مدیریت نماتد ها تلفیق روش های شیمیایی، زراعی، بیولوژیکی و ژنتیکی می باشد.
نماتدها چه قسمت هایی از گیاه را مورد حمله قرار می دهند؟
چون نماتدهای پارازیت گیاهی معمولا در خاک زندگی می کنند طبیعتاً ریشه ها و سایر اندام های زیر زمینی متداول ترین اندام مورد حمله می باشند. ولی برخی از آن ها مانند نماتد مولد گال بذر گندم, نماتد ساقه ی یونجه، اندام های هوایی گیاه میزبان خود را مورد حمله قرار می دهند. تولید بیماری با حمله ی نماتد در گیاه صرفا در اثر سوراخ شدن سلول به وسیله ی استایلت و جذب مواد غذایی نمی باشد بلکه بیماری غالبا در اثر اختلال در اعمال فیزیولوژیکی گیاه به خاطر بهم خوردن تعادل مواد موجود در داخل سلول ها و یا ورود مواد جدید به داخل آن ها به وجود می آید. در هر جایی که اثری از رطوبت، حرارت و سایر شرایط باشد نماتدها قادر به ادامه حیات می باشند. حتی در آلودگی های شدید نیز نماتدها از طریق باد منتقل شده و در هوا دیده می شوند. نماتدها به اکثر گیاهان (زراعی و غیر زراعی) خسارت می زنند. توسعه ی شعبات زیاد در ریشه، توقف در طویل شدن و کاهش رشد ریشه ها، ریش ریش شدن غدد از جمله اثرات نماتدهای مهم ریشه می باشد. خسارت ناشی از نماتدهای تغذیه کننده ی قسمت های هوایی گیاه، پیچیدگی برگ ها و کم رشدی ساقه نیز از علائم آلودگی نماتدها است. کم رشدی گیاه ممکن است در اثر کاهش نقل و انتقال، جذب مواد غذایی و تولیدات غیر طبیعی متابولیست های سمی و غیره باشد.
مکانیزم دفاعی نماتدها
به نظر می رسد کنترل نماتدهای پارازیت گیاهی هدف آسانی نباشند. آن ها جاندارانی هستند که می توانند به راحتی با شرایط نامناسب محیط زندگی خود سازگاری پیدا کرده و در جایی که محیط خاک خشن بوده و رقابت با سایر جانداران وجود دارد، می توانند زنده بمانند. بدن نماتدها به وسیله لایه های زیادی حمایت می شود. کوتیکول نماتدها یک لایه پروتئینی است که به صورت یک اسکلت قابل انعطاف عمل کرده و سدی در برابر عوامل نامطلوب محیطی می باشد. تخم های نماتدها نیز به وسیله یک پوسته سه لایه که مهم ترین ترکیب آن کیتین می باشد، احاطه شده و از جنین محافظت می نماید. شبکه ژله مانند پوسته تخم، سخت است و تخم را از خشک شدن در شرایط نامناسب محیطی محافظت می کند. همچنین این شبکه می تواند در برابر عوامل کنترل بیولوژیک و شیمیائی اثرات محافظتی داشته باشد. علاوه بر این ظرفیت فیزیولوژیکی بالای بسیاری از نماتدهای پارازیت گیاهی برای زنده ماندن در شرایط نامساعد می تواند نسبت به پارازیت ها و شکارچی های آن ها یک مزیت محسوب شود. نماتدها مقاومت بالایی نسبت به خشکی دارند که در شرایط کم آبی و خشک، نسبت به آنتاگونیست های خود کمتر آسیب پذیر می باشند. ظرفیت بالای تولید مثلی نماتدهای پارازیت گیاهی نیز کنترل آن ها را دچار مشکل می سازد. سیکل زندگی بسیاری از گونه های عمده در دمای اپتیمم فقط در چند هفته انجام می شود و هر نماتد ماده ظرفیت تولید صدها و در بعضی موارد هزاران فرزند را دارد. تحت شرایط ایده آل برای نماتدها، جمعیت آنها در کمتر از سه ماه تا سطح خطرناک می رسد. این ظرفیت بالای تولید مثلی اثر آنتاگونیست ها را حتی وقتی سطح انگلی شدن زیاد است، خنثی می نماید.
کنترل نماتدهای پارازیت گیاهی
راهکارهای کنترل شیمیایی نیز اغلب غیر اختصاصی بوده و باعث از بین رفتن همزمان اکثر گونه های مفید و مضر می شود. در این بین کنترل بیولوژیکی به طور تخصصی عمل می کند. بنابراین توسعه یک سیستم کنترل بیولوژیکی که علیه همه اعضاء در کمپلکس نماتدی بتواند موثر باشد بسیار سخت است. از طرفی استفاده از عوامل کنترل بیولوژیک بسیار خطرناک است. زیرا استفاده از یک عامل آنتاگونیست علیه یک نماتد خاص می تواند باعث شود که در آینده دیگر گونه های نماتدی بصورت غالب درآیند. از طرف دیگر تخم های نماتد سیستی نسبت به حمله آنتاگونیست ها کمتر آسیب پذیر هستند چون دیواره سیست یک سد موثر در برابر آنتاگونیست ها می باشد. همچنین وجود این دیواره باعث می شود تا محتویات سیست به مدت چندین سال در خاک زنده باقی بمانند. هر چند سیست منافذ طبیعی دارد ولی دیواره سیست نسبت به نفوذ ساختار بسیار محکمی دارد. مبارزه با نماتدهای پارازیت گیاهی امری ساده نبوده و برای کنترل آنها نمی توان فقط از یک روش استفاده نمود. بنابراین برای به دست آوردن بالاترین اثر کنترلی باید از مجموعه ای از مواد شیمیائی، ارگانیک و بیولوژیک به صورت توام استفاده نمود.
