نیترات

نیتروژن چیست؟

نیتروژن یکی از عناصر اصلی مورد نیاز گیاه می باشد وبیشتر از سایر عناصر در تغذیه گیاهی مصرف میشود. گرچه 78 درصد حجم هوا را نیتروژن تشکیل می دهد ولی کم بود آن در گیاه بیشتر از سایر عناصر دیده می شود. تنها گروه کوچکی از موجودات مثل بعضی از باکتری ها و جلبک ها قادرند نیتروژن هوا را جذب کنند. مواد آلی منبع تولید نیتروژن در خاک اند. این مواد در اثر پوسیده شدن، نیتروژن را به صورت یون های نیترات و آمونیم که قابل جذب برای گیاه است آزاد می سازند. هنگام تجزیه مواد آلی، هر چه نسبت کربن به نیتروژن(C/N) کمتر باشد تجزیه سریع تر رخ می دهد.آمونیم آزاد شده می تواند توسط گیاه جذب شده و یا توسط عمل نیتریفیکاسیون(Nitrification) به یون نیترات تبدیل شود.
نیتروژن آزاد هوا میتواند توسط بعضی باکتری ها (مانند ریزوبیوم) که در غده ریشه های گیاهان تیره لوبیاسانان (بقولات) یافت می شوند و یا بعضی جلبک ها جذب شده و برای گیاه قابل استفاده گردد. گیاهان تیره لوبیاسانان، سالانه می توانند مقدار قابل ملاحظه ای نیتروژن در خاک تثبیت کنند.
مقدار زیادی از نیتروژن خاک توسط ریشه جذب می گردد و باقی مانده می تواند به راحتی از راه آبشویی(Leaching)به ویژه در مناطق مرطوب یا به راه های دیگر از خاک خارج گردد. به علاوه، نیتروژن خاک توسط بعضی از باکتریها نیز بصورت نیتروژن آزاد در می آید که به عمل دی نیتریفیکاسیون(Dinitrification) معروف است. عمل دینیتریفیکاسیون غیر هوازی است، بنابراین در خاک های فاقد تهویه این عمل با شدت بیشتری صورت می گیرد.
کودهای حاوی نیتروژن به دو صورت آلی (کودهای دامی، گرداستخوان،خون خشک و برگ پوسیده) و معدنی (انواع NPK ، نیترات آمونیم، فسفات آمونیم، اوره و غیره) وجوددارند.

مقدار نیتروژن در خاک

نیتروژن كم و بیش در هر خاكی وجود دارد منبع اصلی آن كه گیاهان مورد استفاده قرار می‌دهند گاز N2 موجود در جو است. نیتروژن عنصری پویا است كه بین هوای خاك و موجودات زنده در گردش است. مقدار آن در خاكهایی كه حاوی مادة آلی زیاد هستند بیشتر است همچنین در مناطق مرطوب بیشتر از مناطق خشك است. نیتروژن در خاكهای سنگین تر بیشتر از خاكهای سبكتر و شنی می‌باشد. این عنصر غذایی به دو شكل NH4+ و NO3- قابل جذب برای گیاهان و درختان می‌باشد و اشكال دیگر آن نظیرN2و NO3 و NO2 و … برای درختان غیر قابل جذب است. مقدار متوسط آن در خاك بین 0.02 تا 0.5 درصد است و در گیاه بین 0.5 تا 3 درصد می‌باشد. درختان میوه بطور متوسط 50 تا 400 كیلوگرم نیتروژن در هكتار در سال برداشت می‌كنند و باید در هر سال این مقدار نیتروژن در اختیار آنها قرار گیرد. نیتروژن همچنین در اثر فعالیت باكتریهای نیتروژن ساز در خاك تجمع می‌یابد بنابراین اكیداً توصیه می‌شود كه از آتش زدن علفهای هرز در مزارع و سطح باغها جداً خوداری شود زیرا آتش باعث از بین رفتن این موجودات مفید خاك می‌شود و همچنین مواد آلی را كه باعث بهبود وضعیت خاك می‌گردد نابود می‌سازد. نیتروژن از طریق مصرف خاكی و هم از طریق محلول پاشی می‌تواند در اختیار درختان میوه قرار گیرد. از آنجایی كه حلالیت بالایی در آب دارد میتواند در دو یا سه نوبت بصورت مصرف خاكی (پخش سطحی) در اختیار درختان قرار گیرد. بهترین pH برای جذب ازت بوسیله درختان 6 تا 8 می‌باشد.
نیتروژن مهمترین عنصر غذایی در تغذیه گیاهان است كه تعیین كنندة رشد رویشی گیاه می باشد. بدون نیتروژن کافی رشد گیاه به مقدار بسیار زیادی کاهش می یابد. نیتروژن در گیاه، در تشکیل پروتوپلاسم و اسید نو کلئیک، ساخت تركیبات پروتئینی، اسیدهای آمینه و كربوهیدراتها نقش فعال دارد. همچنین نیتروژن در گل دهی، تشكیل میوه، میزان محصول، رسیدگی و رنگ‌بندی میوه‌ها و مسائل فیزیولوژیک پس از برداشت در اكثر گیاهان دخالت دارد. از علائم کمبود نیتروژن می توان به کاهش رشد، زردی و کوچک ماندن برگها اشاره نمود. معمولاً علایم کمبود در برگ های پیر، بیشتر نمایان می شود تا برگهای جوان تر، زیرا نیتروژن می تواند از قسمت های پیر به قسمت های جوانتر منتقل گردد.کمبود شدید نیتروژن، باعث ریزش پیش از موقع برگها می شود. از سوی دیگر نیتروژن زیادی باعث رشد بیش از حد، ترد و آبدار شدن گیاه شده و برگها رنگ سبز تیره ای به خود می گیرند. مصرف زیاد نیتروژن در درختان میوه باعث تاخیر در گل دهی و تشکیل میوه می شود و در اواخر فصل رشد، موجب رشد شاخه های جوان و افزایش حساسیت و آسیب پذیری آنها نسبت به سرمای زمستانه می شود. در سبزی های برگی، نیتروژن را می توان به مقدار زیاد مصرف کرد تا باعث تسریع رشد سبزینه ای آنهاگردد.

فواید نیتروژن

نیتروژن در گیاه به شدت متحرك بوده و به قسمت‌های در حال رشد منتقل می‌شود. نیتروژن در گل دهی بسیار مؤثر بوده و باعث افزایش گلدهی در درختان میوه می‌شود و بنابراین تشكیل میوه و عملكرد را نیز افزایش می‌دهد. نیتروژن در رسیدگی میوه مؤثر است و چنانچه غلظت آن در گیاه بیش از حد مطلوب باشد باعث رسیدگی بیش از حد میوه ‌ها شده و از عمر انبارداری آنها می‌كاهد. مصرف كود حیوانی كه با نیتروژن غنی شده باشد بطور غیر مستقیم بر افزایش حجم و اندازة میوه ها تاثیر می گذارد. نیتروژن بیش از حد باعث اختلال در رنگبندی میوه ‌ها می‌شود (خصوصاً در درختان سیب) و اثر منفی در این امر دارد. همچنین نیتروژن بیش از حد علاوه بر اینكه باعث افزایش رشد علفهای هرز در مزارع و باغات میوه می‌شود، باعث كاهش مقاومت گیاهان در مقابل آفات و بیماریها نیز می‌گردد.
اولین علائمی كه از كمبود نیتروژن مشاهده می‌شود، كاهش رشد رویشی گیاهان می‌باشد. همانطور كه بیان شد نیتروژن در گیاه كاملاً متحرك می‌باشد و در اثر كمبود معمولاً برگهای پیر به زردی می‌گرایند در حالی كه برگهای جوان سبز باقی می‌مانند. بنابراین منظرة عمومی‌ مزرعه و باغ به زردی می‌گراید (این علامت در هنگام كمبود آهن نیز مشاهده می‌شود). در درختان میوه در این حالت برگهای قسمت پایین تاج زرد شده و برگهای سر شاخه ‌ها سبز باقی می مانند. كوچك بودن میوه‌ها و كاهش عملكرد محصول نیز از نشانه‌های دیگر كمبود نیتروژن می‌باشد. ریزش بیش از حد گلها و میوه ‌ها نیز از علائم كمبود نیتروژن است. همچنین افزایش بیش از حد نیتروژن نیز باعث ریزش گل می‌گردد. افزایش رشد علفهای هرز، بد رنگ شدن میوه‌ها یا آلوده شدن درختان میوه به آفات و بیماریها و رنگ سبز بسیار تیرة برگها می‌تواند ناشی از زیادی نیتروژن(بیش بود) باشد. جذب و مصرف نیتروژن بوسیله گیاهان به میزان مواد آلی (كربن) و نسبت C/N بستگی دارد به همین جهت کشاورزان باید همراه با كودهای شیمیایی ازته، از مواد آلی و كودهای حیوانی نیز استفاده ‌نمایند. نیتروژن اثرات رقابتی با سایر عناصر نشان می‌دهد به عنوان نمونه بالا بودن مقدار فسفر باعث كاهش غلظت نیتروژن شده و برعكس اگر میزان بـور در خاك كم باشد، افزایش نیتروژن بیشتر باعث تشدید كمبود بور می‌شود و این عمل از طریق كاهش جذب بور صورت می‌پذیرد. همچنین اگر مقدار منگنز در خاك زیاد باشد جذب نیتروژن با اختلال روبرو می‌شود. اثر نیتروژن بر روی رفتار دو عنصر یا بیشتر نیز نمود پیدا می‌كند بطور مثال در مقادیر زیاد نیتروژن، افزایش پتاسیم باعث كاهش غلظت منیزیم در گیاه می‌شود. در حالی كه در مقادیر كم نیتروژن این اتفاق نمی‌افتد.

انواع کود های نیترات

از مهمترین كودهای حاوی نیتروژن برای استفاده كشاورزان می توان به انواع نیترات کلسیم 4 آبه و نیترات پتاسیم (44-2-12) اشاره نمود که فرم نیتراته ی قدرت جذب بالاتری در فصل سرما برای گیاهان خواهد داشت. عنصر کلسیم در ترکیب تیترات کلسیم 4 آبه کلسیم از عناصری است که در تغذیه گیاهی کمتر به آن پرداخته شده است، به عنوان تنظیم کننده ی تعادل و تناسب مواد غذایی در گیاه و نیز عنصری حیاتی برای تولید محصولات با کیفیت کشاورزی است. نیتروژن، فسفر و پتاسیم که تقریباً به طور منظم در باغات و کشتزارها استفاده می شوند، پایه ی تولید را تشکیل می دهند و استفاده از کلسیم، به شکل نیترات کلسیم 4 آبه ، می تواند کمک زیادی به ایجاد تعادل در مصرف ازت و فسفر و پتاسیم مصرفی داشته و باعث افزایش میزان محصول در کنار افزایش کیفیت آن شود. کلسیم در گیاه تقریباً بی حرکت است. این عنصر در برگهای پیر تجمع یافته و به برگهای جوان یا میوه های در حال رشد، غده ها و یا ریشه ها، منتقل نمی شود.
اگر محلول پاشی ترکیبات معمولی کلسیم فقط روی برگها انجام شود ممکن است، میوه ها و اندام های تازه روییده علایم کمبود کلسیم را نشان دهند، زیرا کلسیم در برگهای محلول پاشی شده باقی مانده و منتقل نشده است. در سیب زمینی موثرین ترین راه برای حرکت دادن کلسیم به سمت غده های در حال رشد، استفاده از نیترات کلسیم، همراه آبیاری است. کلسیم به دلیل تحرک کم در گیاه، با سلول های گیاهی مزدوج می شود تا همراه آنها بماند. بنا بر این تامین کلسیم برای سلولهای در حال تولّد بسیار مهم است. اگر در این مرحله کلسیم تامین نشود، به زودی علایم کمبود کلسیم در بافتهای جدید دیده خواهد شد. بنا بر این استفاده از ترکیبی که بتواند به عنوان یک منبع مطمئن تامین کلسیم ایفاء نقش کند، در زمان رشد رویشی گیاهان و رشد میوه، بسیار مهم است.
بخشی از کلسیم به جای مولکول های سدیم در خاک نشسته و خاک را از شوری زیاد، سله بستن و بی ساختاری، رها می سازد. در این حالت ریشه ها به خوبی در خاک نفوذ می کنند، خاک سله نمی بندند و در کشت گیاهان ریشه ای و گیاهان غده از ایجاد خسارت به محصول، به طور چشمگیری کاسته خواهد شد. همچنین مصرف کلسیم در گیاهان باعث کاهش خسارت ناشی از:
بیماری پوسیدگی گلگاه در گوجه رنگی، فلفل و خیار
بیماری پیسک در گوجه فرنگی
نکروزه برگی در خانواده کلم
سیاه شدگی وسط چغندر قند
تلخک سیب (بیتر پیت)
پوسیدگی گلگاه زیتون
شکافتن(cracking) در گیلاس وشلیل
با توجه به شرایط اقلیمی ایران و قدرت تحرک کم کلسیم در گیاه، محلول پاشی با دُز های بالا برای نیترات کلسیم عموماً توصیه نمی شود